فضل بن عبدالملک بقباقبَقباق، ابوالعباس، فضل بن عبدالملک کوفی، راوی شیعی در سده‌ی دوم هجری است. ۱ - توثیقات این راوینخستین بار، نام وی در رجال برقی (متوفی ۲۸۰) آمده است. وی بقباق را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام نام می برد، آنگاه از کتاب سعد نقل می کند که بقباق دارای کتاب و نیز موثق بوده است. نجاشی او را موثق، سرشناس و دارای کتاب معرفی کرده می گوید: «وی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.» شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است، لیکن در فهرست، که از مؤلّفان شیعی یاد می کند، نامی از بقباق نمی برد. تستری در قاموس الرجال، این امر را ناشی از غفلت شیخ طوسی دانسته است. به نوشته‌ی مامقانی [۵]
. عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱، مقدمه، ص۲۰۹.
و خوئی، شیخ مفید در رساله عددّیه او را از جمله‌ی فقیهان بزرگ و سرشناس شیعی می داند که در احکام شرع مرجع بوده اند و نمی توان درباره‌ی مقام هیچیک از آنان مناقشه کرد. سید بحرالعلوم، او را از بزرگان طبقه‌ی چهارم راویان شمرده است. ۲ - اعتراض بقباق به امام صادق علیه السلاماز زندگی بقباق، اطلاع چندانی در دست نیست، لیکن از روایت کشی اجمالاً بر می آید که نزد امام صادق علیه السلام منزلتی داشته است، زیرا او بود که واسطه شد تا امام، حَریز را به حضور بپذیرد؛ ولی سخنان اعتراض آمیز بقباق به امام در همین باره، شخصیت وی را مخدوش کرده است؛ زیرا وقتی امام علیه السلام وساطت او را نپذیرفت، او به آن حضرت گفت: «شما بیش از اندازه، حریز را تنبیه کردید!» امام علیه السلام پاسخ داد: «حریز بدون مجوّز شمشیر کشیده است »؛ سپس با کنایه بقباق را توبیخ کرد. به عقیده‌ی شیعه، این شیوه‌ی رویارویی با امام، که معصوم از خطاست، شایسته نیست؛ لیکن ازدیدگاه رجال شناسان، این عمل، اشتباهی بیش نبوده و وثاقت او را خدشه دار نمی کند. [۱۰]
. مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲، بخش۲، ص۱۱.
۳ - احتمال تقیه امام از بقباقبه روایت دیگر، امام صادق علیه السلام از بقباق پروا کرده و با اشاره، سؤالی را پاسخ داده است؛ ازاین رو ابن طاووس گفته است: امام صادق علیه السلام از بقباق تقیّه می کرده است. لیکن این روایت علاوه بر ضعف سند، دلالت روشنی بر مقصود ابن طاووس ندارد و توجیه پذیر است. بنابراین، نمی توان، بر پایه‌ی آن، شخصیت بقباق را لکه دار کرد. ۴ - شخصیت روایی بقباقدر جوامع روایی شیعه، روایاتی از بقباق رسیده که فهرست آنها در معجم رجال الحدیث [۱۵]
. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۳، ص۳۰۴-۳۰۶.
[۱۶]
. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۳، ص۴۶۳-۴۶۵.
موجود است.وی علاوه بر این که مستقیماً از امام صادق علیه السلام روایت کرده، راوی کتاب زکریابن مالک جعفی (نقّاض ) بوده است. [۱۷]
. ابن بابویه، مشیخه، ص۷۰.
از جمله راویان وی، ابان بن عثمان و قاسم بن عروه شایان ذکرند. همچنین داود بن حصین و حماد بن عثمان راوی کتاب بقباق بوده اند. [۲۳]
. ابن بابویه، مشیخه، ص۲۴.
۵ - منابع جهت مطالعه۱- ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ ۲- ابن طاووس، التحریر الطاووسی، المستخرج من کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجال، تألیف حسن بن زین الدین شهید ثانی، چاپ محمدحسن ترحینی، قم ۱۳۶۸ ش؛ ۳- محمد مهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش؛ ۴- احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۴۲ ش؛ ۵- محمدتقی تستری، قاموس الرجال، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۹۱؛ ۶- ابوالقاسم خوئی،معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ ۷- محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ ۸- محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛ ۹- محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش؛ ۱۰- عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲؛ ۱۱- احمدبن علی نجاشی،فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. ۶ - پانویس۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «فضل بن عبدالملک»، شماره۱۵۵۵. |